ท้าวทศรถ เป็นกษัตริย์ครองกรุงอยุธยา มีพระมเหสี 3 องค์ คือ นางเกาสุริยา นางไกยเกษี และ นางสมุทรเทวี วันหนึ่ง ท้าวทศรถไปรบกับยักษ์ ชื่อ ปทูตทันต์ โดย นางไกยเกษีตาเสด็จไปด้วย ขณะรบกัน ยักษ์แผลงศรไปถูกเพลารถของท้าวทศรถหักนางไกยเกษีรีบกระโดดลงจากรถ เอาแขนของนางสอดแทนเพลารถ เมื่อท้าวทศรถฆ่ายักษ์ได้แล้ว ได้ทรงทราบถึงความจงรักภักดีของนางไกยเกษี จึงประทานพรว่าหากนางปรารถนาสิ่งใด พระองค์ก็จะประทานให้
ท้าวศรถครอดงราชสมบัติมานามหลายปีแล้ว แต่ยังไม่มีโอรส จึงทำพิธีกวนข้าวทิพย์ กลิ่นข้าวทิพย์หอมไปถึงกรุงลงกา ทศกัณฐใช้นางยักษ์ก่กนาสูรมาโมยนางแปลงร่างมาเป็นอีกา โฉบเอาข้าวทิพย์ไปได้เพียงครึ่งก้อน ทศกัณฐ์นำข้าวทิพย์ให้นางโฑผู้เป้นมเหสีกิน นางจึงตั้งครรภ์และประสูติพระธิดาออกมา แต่ขณะที่ประสูตินั้นพระธิดาร้องว่า "ผลาญราพณ์" ขึ้นสามครั้ง พิเภกและโหรอื่น ๆ ทำนายว่าเป็นกาลีบ้านกาลีเมือง ทศกันฐ์จึงสั่งให้นำพระธิดาผู้นั้นใส่ผอบลอยน้ำไป พระฤาษีชนกซึ่งเดิมเป็นราชาแห่งเมืองมิถิลาพบเข้า ก็เก็บไปฝังดินฝากแม่พระธรณีไว้ จนเวลาล่วงไปถึง 16 ปี จึงขุดนางขึ้นมา แล้วตั้งชื่อว่าสีดา แล้วกลับไปครองเมืองมิถิลาเช่นเดิมและได้จัดพิธียกศรเพื่อหาคู่ครองให้นางสีดา พระรามยกศรได้จึงได้อภิเษกกับนางสีดาและพานางกลับไปอยู่ที่กรุงอยุธยา
ส่วนข้าวทิพย์ที่เหลือสามก้อครึ่ง ท้าวทศรถแบ่งให้เหสีทั้งสาม ซึ่งต่อมานางตั้งครรภ์ และให้กำเนิดโอรส คือ นางเกาสุริยาประสูติพระราม นางไกยเกษีประสูติ พระพรต นางสมุทรเทวีประสูติ พระลักษร์กับพระสัตรุต
ต่อมา ท้าวทศรถคิดจะยกราชสมบัติให้พระรามปกครอง แต่นางไกยเกษีทูลขอเมืองอยุธยาให้พระพรตโอรสของตน และขอให้พระรามออกเดินป่าเป็นเวลา 14 ปี ท้าวทศรถเคยประทานพรให้นางไว้ จึงจำต้องรักษาวาจาสัตย์ พระรามก็ยินยอมออกจากเมืองโดยดี ซึ่งพระลักษณ์กับนางสีดาขอตามเสด็จไปด้วย ท้าวทศรถเสียพระทัยมากจนกระทั่งสิ้งพระชนม์
พระราม พระลักษมณ์ และนางสีดา ไปตั้งอาศรอยู่ในป่า วันหนึ่ง นางสำมนักขา น้องสาวของทศกัณฐ์ออกไปเที่ยวป่า ได้พบพระราม และทำร้ายนางสีดาพระลักษมณ์แมงดงามก็หลงรัก เข้าไปเกี้ยวพาราสีพระราม และทำร้ายนางสีดา พระลักษมณ์โกรธมาก จับนางมาตัดหู จมูก มือ และท้าว แล้วป่ลอยตัวไป นางกลับไปฟ่องพี่ชายทั้งสาม คือ ทูษณ์ ขร ตรีเศียร ให้ไปรบกับพระราม แต่ก็ถูกพระรามฆ่าตาย นางจึงไปเล่าถึงความงดงามของนางสีดาให้ทศกัณฐ์ฟัง ทศกัณฐ์อยากได้นางมาเป็นชายา จึงออกอุบายให้มารีศแปลงตัวเป็นกวางทองมาล่อ นางสีดาเห็นกวางทองเข้าก็อยากได้ขอให้พระรามไปจับมาให้ พอมารีศถูกศรของพระรามก็แกล้งทำเสียงพระรามร้องให้ช่วยนางสีดาจึงขอพระลักษมณ์ตามไป ทศกัณฐ์ได้โอกาสจ฿งเข้ามาลักพานางสีดาไปกรุงลงกา พระราม พระลักษมณ์ เสด็จออกกติดตามนางด้วยความห่วงใย จนได้พบกับหนุมานและสุครีพ สุครีพขอให้พระรามฆ่าพาลีผู้เป็นพี่ชายของตนเสียก่อน ตนจึงจะช่วยทำสงครามกับทศกัณฐ์ เนื่องจากสุดรีพแค้นใจ ที่ครั้งหนึ่งพระอินทร์ฝากผอบใส่นางคารามากับพาลี เพื่อเป็นรางวัลให้สุครีพที่ยกเขาพระสุเมรุให้ตั้งตรงได้ แต่ถูกพาลีริบไปเป็นของตน และครั้งสุดท้าย พาลีข้ไปส้รบกับควาย ชื่อ ทรพี ในถ้ำ แล้วสั่งสุครีพให้คอยดูอยู่ปากถ้ำ ถ้าเลือดที่ไหลออกมาข้นเป็นเลือดควาย ถ้าเลือดใสเป็นเลือดของตนให้สุดรีพปิดปากถ้ำเสีย สุครีพเฝ้าคูอยู่เห็นเลือดที่ไหลออกมาใส เพราะน้ำฝนชะจึงคิดว่าพาลีตาย จึงเอาหินปิดปากถ้ำไว้ พาลีเข้าใจว่าสุครีพคิดฆ่าตน จึงขับไล่สุครีพออกจากเมือง พระรามได้แผลงศรไปฆ่าพาลีตาย สุครีพจึงเกณฑ์ไพร่พลลิงมาช่วยพระรามรบ
คืนหนึ่ง ทศกัณฐ์ฝันร้าย พิเภกทำนายว่าทศกัณฐ์ถึงคราวมีเคราะห์ ให้ส่งนางสีดาคืนไปเสีย ทศกัณฐ์โกรธมาก ขับไล่พิเภกออกจากเมือง พิเภกจึงเข้าไปสวามิภักดิ์กับพระราม ช่วยให้คำแนะนำที่เป็นประโยชน์ในการทำสงครามแก่พระรามเสมอ
พระรามทำสงครามกับทศกัณฐ์อยู่นานหลายปี จนญาติพี่น้องของทศกัณฐ์ตายในสงครามกันหมด ทศกัณฐ์ต้องออกรบเอง พระรามแผลงศรถูกหลายครั้ง แต่ทศกัณฐ์ก็ไม่ตาย เพราะถอดดวงใจฝากพระฤาษีโคบุตรไว้ หนุมานกับองคตจึงทูลรับอาสาพระรามไปหลอกเอากล่องดวงใจมาจนได้ ทศกัณฐ์ออกรบอีก พอพระรามแผลงศรไปปักอกทศกัณฐ์ หนุมานจึงขยี้กล่องดวงใจจนแหลกลาญ ทศกัณฐ์จึงสิ้นชีวิต จากนั้นพิเภกก็พานางสีดามาคืนให้พระราม และเพื่อพิสูจน์ความบริสุทธิ์ นางสีดาจึงขอทำพิธีลุยไฟ ซึ่งนางสามารถเดินลุยไฟได้อย่างปลอดภัย พระรามตั้งให้พิเภกครองกรุงลงกาแล้วพระรามก็เสด็จกลับอยุธยาพร้อมด้วยนางสีดา และพระลักษณ์
ต่อมา ปีศาจยักษ์ตนหนึ่งชื่อนางอดูล ได้แปลงร่างเป็นสาวใช้ของนางสีดาขอร้องให้นางสีดาวารูปทศกัณฐ์ให้ดู พอดีพระรามเสด็จมา นางสีดาตกใจพยายามลบเท่าไรก็ไม่ออก จึงรีบซ่อนไว้ใต้ที่บรรรทม ทำให้พระรามบรรทมไม่หลับ ต้องสั่งให้พระลักษณ์ค้นดู ก็ได้รูปของทศกัณฐ์ พระรามกริ้วมาก หาว่านางสีดามีใจรักทศกัณบ์สั่งให้พระลักษณ์นำนางไปประหาร แต่พระลักษณ์ปล่อยนางไป นางสีดาไปอาศัยอยู่กับฤาษีตนหนึ่ง จนประสูติโอรสองค์หนึ่ง
วันหนึ่ง นางสีดาไอาบน้ำที่ลำธาร เห็นลิงเอาลูกเกาะหน้าเกาะหลังพาไปไหนมาไหนด้วย นางจึงกลับไปอุ้มโอรสที่ฝากพระฤาษีเลี้ยงไว้มาด้วย เมื่อพระฤาษีลืมตาขึ้นจากการบำเพ็ญตบะไม่เห็นพระมงกุฎ จึงชุบกุมารขึ้นอีกองค์หนึ่งชื่อว่า พระลบ นางสีดาจึงมีโอรสสององค์ พระฤาษีได้สั่งสอนศิลปวิทยาให้กุมารทั้งสองจนเก่งกล้า
พระรามได้ทำพีธีปล่อยม้าอุปการ ม้าผ่านเข้าไปในป่า พระมงกุฎเห็นเข้าก็จับมาขี่เล่น พระพรตแผลงศรไปจับตัวพระมงกุฎได้ พะระรามสั่งให้นำตัวไปประจานเจ็ดวัน แล้วให้ประหารเสีย แต่พระลบมาช่วยไปได้ พระรามเสด็จออกรบด้วยตนเองแต่ไม่สามารถเอาชนะกันได้ จนกระทั่งรู้ว่าเป็นพ่อลูกกัน พระรามไปอ้อนวอนนางสีดาให้กลับอยุธยา แต่นางสีดาไม่ยอม พระรามจึงทำอุบายว่าสิ้นพระชนม์ นางสีดาตกใจรีบกลับมาเยี่ยมพระศพพระราชจึงออกจากโกศจับนางสีดาไว้ นางสีดารู้ว่าถูกหลอกจึงอธิษฐานแทรกแผ่นดินหนีไปอยู่เมืองบาดาล พิเภกทูนแนะนำให้พระออกเดินป่าอีกครั้งเพื่อเสดาะเคราะห์ พระรามจึงเสด็จไปพร้อมกับพระลักษมณ์ ได้ฆ่ายักษ์ตายอีกหลายตน ครั้งสุดท้าย พระรามสู้กับท้าวอุณาราช พระราชถอนต้นกกมาพาดสายยิงไปตึงท้าวอณาราชไว้กับแผ่นหินย แล้วจึงเสด็จกลับเข้ากรุงอยุธยา พระอิศวรสงสารพระราม จิงช่วยไกล่เกลี่ยให้นางสีดายอมคืนดีกับพระราม จากนั้น พระรามกับนางสีดาก็กลับมาครองกรุงอยุธยาอย่างมีความสุข
